بی شک غار اسپهبد خورشید چیزی بسیار بیشتر از یک غار طبیعی است. نامی است که به نام سلسله‌های کهن و باستانی کمتر شنیده شده همچون پادوسبانیان و دابویگان گره خورده است.
داستان اسپهبد خورشید داستانی است باستانی و آمیخته به افسانه‌ها و پر از رمز و راز و پایداری مردانش. قلعه و غار اسپبهد خورشید یا همان اسپهبد دژ در سینه کوهی سنگین و باصلابت در منطقه سوادکوه قرار گرفته است. در حرکت به سوی آن، عمیقا تحت تاثیر طبیعت مغرور، ابهت کوه‌ها، غار و تاریخ غنی منطقه قرار می‌گیرید. انگار که به یکباره به هزار سال قبل و زمانی که این فرمانفرمای جوان در اوج شکوه و قدرتش می‌زیسته پا گذاشته‌اید.
اینکه انسان یک هزاره پیش‌تر از این، چگونه توانسته بدون استفاده از ماشین در دل کوه همچین دژی ایجاد کند که پس از قرن‌ها هنوز پا برجا مانده، بسیار شگفت‌انگیز است. سفر به غار اسپهبد خورشید (اسپبد دژ) آمیزه‌ای از طبیعتگردی و گردشگری تاریخی است.
آنچه در این مقاله خواهید خواند
وجه تسمیه غار اسپهبد خورشید
این غار در گویش محلی به نام “لاپ کمر” معروف است، لاپ به معنی بریدگی است و چون در دل کوه طاق غار به صورت شکاف و بریدگی است مردم این نام را بر آن نهاده‌اند.
در سال ۲۲۵ این دژ کاربری خود را از دست داد و به پاتوق راهزنان و دزدان تبدیل شد به طوری که ابن اسفندیار در قرن هفتم اشاره می‌کند که عایشه نامی در این دژ برای راهزنی مستقر شد و به همین دلیل اینجا به نام طاق عایشه کرکیل دژ (کر به معنی گردنه و کیل هم به معنی گردنه گیر و عایشه هم اسم زنی که راه زن بود) مشهور شد و چون این مسیر شاه راهی مهم به سمت سمنان و خراسان بود در آن برهه زمانی به نام “کرکیل دژ” نام گرفت.
علاوه بر این به غار اسپهبد خورشید، کیجاکچال، عایشه کرکیل دژ، دژ طاق، غار دربند کولا، دکان داوود، طاق ونداد هرمز، دیوکالی (لانه دیو) و قلعه دیو سفید نیز گفته می‌شود.
غار اسپهبد خورشید (اسپهبد دژ) که دارای بزرگترین طاق طبیعی جهان است، همچون گوهری درخشان بر سینه کوهی عظیم جلوه‌گری می‌نماید. غار اسپهبدان که وقایع سال‌های بسیار دور این سرزمین را زنده نگه داشته، روزگاری از پایگاه‌های مهم استراتژیک و نیز مراکز دفاعی اسپهبدان طبرستان به شمار می‌رفته است.
غار اسپهبد کجاست؟
غار یا قلعه اسپهبد خورشید در ناحیه دوآب، در شهرستان سوادکوه مازندران واقع شده است. در واقع این غار در ارتفاعات البرز و تنگه تلاقی رود دوآب و در فاصله‌ای حدود 5/1 کیلومتری از جاده سوادکوه به تهران، قرار گرفته است.
غار اسپهبد در ارتفاعی نزدیک به 1800 متر از جاده دوآب – خطیرکوه و در ارتفاع 1150 متری از سطح دریا بر روی کوه لاکمر و رو به روی کوه سرخل قرار دارد.
مسیر دسترسی اسپهبد خورشید
غار اسپهبد خورشید یا کرکیل دژ در ارتفاعات کوهستان البرز و در منطقه سوادکوه و در مسیر دسترسی به کوهی پر هیبت به نام خطیرکوه قرار دارد. فاصله غار اسپهبد خورشید با تهران ۱۸۲ کیلومتر است و یکی از جاذبه‌های مهم و تاریخی گردشگری و طبیعتگردی در استان مازندران محسوب می‌شود.
مسیر دسترسی به غار اسپهبد دژ از سمت تهران به این صورت است که ابتدا وارد جاده دماوند شده و از آنجا به سوی فیروزکوه حرکت می‌نمائید. پس از عبور از فیروزکوه در ادامه مسیر از ورسک و کلیسایی به نام اوریم رودبار گذر می‌کنید، سپس در جهت راست، یک خروجی قرار دارد که به طور مستقیم شما را به خطیرکوه می‌رساند. اینجا دقیقا همان جایی است که غار اسپهبد خورشید در آن واقع شده است.
قابل ذکر است که برای رسیدن به این محل حدود سه ساعت رانندگی، زمان نیاز است. این غار در مسیر قلعه کنگلو و بر سینه لردکمر قرار دارد.
معرفی و پیشینه تاریخی غار اسپهبد خورشید
غار اسپهبد خورشید که روزگاری از مراکز امنیتی مهمِ اسپهبدان طبرستان به شمار می‌آمد، در دامنه‌های سرسبز و زیبای سوادکوه در سکوتی عمیق، پیشینه تاریخی خود را فریاد می‌زند.
اسپهبد خورشید که با نام‌های سلسله‌های تاریخی کمتر شناخته شده‌ای نظیر “پادوسبانیان” و “دابویگان” نیز خوانده می‌شود، فراتر از یک غار طبیعی محسوب می‌شود. فضای منحصر به فرد غار منجر شده تا در اینجا آمیزه‌ای از طبیعتگردی و نیز گردشگری تاریخی را تجربه نماییم.
در سال ۷۶۱ میلادی اسپهبد خورشید ملقب به “فرشواذ مرزبان”، نوه اسپهبد فرخان بزرگ و آخرین شخص از خاندان گاوبارگان، بر منطقه طبرستان و دیلمان حکومت می‌کرد. همزمان، مهدی پسر منصور عباسی حاکم ری شد و تصمیم گرفت پس از سال‌ها مازندران را به تسخیر اعراب درآورد.
مهدی با نیرنگ از در دوستی با اسپهبد خورشید درآمد و ضمن ارسال هدایایی، از او خواست تا اجازه دهد قسمتی از لشکریانش از تنگه رود طالار گذشته و از راه دریا به خراسان بروند.
اسپهبد خورشید فریب این نیرنگ را خورد و اجازه عبور را صادر نمود. مهدی، دو سپاه را از گرگان و شاه‌کوه روانه نمود و آمل را تصرف نمود. اسپهبد خورشید که غافلگیر شده بود، همسر، دختران و ثروتش را در این غار گذاشت و برای تهیه سپاه به دیلمستان رفت.
اعراب حدود سه ماه این غار را مورد محاصره قرار دادند و چون راه نفوذی برای ورود به غار نیافتند، آب ورودی به غار را آلوده به سم نمودند و اینگونه تمامی ساکنین غار را به همراه همسر اسپهبد خورشید به نام بانو “نی کلا” و فرزندانش را به قتل رساندند و این دژ طبیعی را با کلیه غنائم آن فتح نمودند.
طوری که عنوان شده است برای خارج نمودن غنائم چند روز وقت نهادند. در کنار این واقعه دردناک، اسپهبد خورشید در حین بازگشت در حالی که سپاهی به تعداد پنجاه هزار نفر گردآورده بود، وقتی خبر کشته شدن همسر و فرزندانش را به او رساندند، از طریق سمی که در انگشتری‌اش پنهان نموده بود، اقدام به خودکشی نمود.
در متون تاریخی غار یا قلعه اسپهبد خورشید به نام دژ – طاق آورده شده است منوچهر شاه وقتی از دست افراسیاب فرار کرد در این دژ پناه گرفت و سپس اسپهبد خورشید آخرین شاه سلسه دودمان گاوباره خزانه خود را در اینجا انبار کرد و سپس اسپهبد هرمز در این تنگه اعراب رم را شکست داد.
مشخصات غار اسپهبد خورشید
اسپهبد خورشید تنها یک غار نبوده است و از آنجا که اسپهبدان طبرستان از این مکان در جنگ‌های خود استفاده می‌نمودند، می‌توان آن را یک قلعه نیز معرفی نمود.
طاق اسپهبد خورشید از طاق‌های معروف جهان به شمار می‌آید و در داخل آن قلعه، برج، آتشکده، آب انبار، حمام و تنور وجود دارد که به سبکی بسیار زیبا دیواره‌های مقابل غار از مصالح سنگ و ساروج و متعلق به دوران ساسانیان می‌باشد.
از نکات حیرت‌انگیز این غار ورودی آب به داخل غار است که از بالا دست روستای کمرپشت مسیر سنگی را به صورت جوی آب در آورده و آب را از داخل سنگ‌ها پس از طی مسافت زیاد به داخل غار هدایت می‌کردند.
دهانه غار اسپهبد خورشید در حدود ۹۰ متر است که بزرگترین طاق طبیعی در دنیا بشمار می‌آید. وقتی بر دهانه غار می‌ایستید منظره‌ای منحصر به فرد و خیره‌کننده از طبیعت منطقه سوادکوه پیش رویتان خواهید دید، چشم‌اندازی که هر بیننده و طبیعتگردی را مسحور شگفتی خود می‌کند.
برخی منابع نیز عنوان نموده‌اند که پهنا و نیز بلندی طاق غار اسپهبد خورشید حدود 80 متر است. قوس دهانه غار، یکی از عظیم‌ترین دهانه‌های غار طبیعی دنیا است. طول قوس طاق طبیعی و عظیم غار چهل متر بوده و درون غار به صورت تالاری بیضی شکل به طول ۷۵، عرض ۲۵ و ارتفاع ۱۵ متر است و فضای داخلی آن را اتاق‌های متعددی در بر گرفته است.
قدمت ساخت این اتاق‌ها به دوران ساسانیان نسبت داده شده‌اند. سنگ‌های استامیکِ قندیل گونه که عاشقانه کف غار را می‌نگرد، از جاذبه‌های طبیعی غار اسپهبد خورشید به شمار می‌روند.
در مقابل غار پرتگاه مهیبی قرار دارد که ورود به آن را بسیار مشکل می‌سازد. به دلیل وجود آب آشامیدنی در غار، در گذشته امکان مقاومت به مدت طولانی در آن وجود داشته است.
غار اسپهبدان یک دژ طبیعی شکوهمند به شمار می‌آید، که در صدر اسلام نیز این غار محلی امن در مناقشات منطقه‌ای برای ونداد هرمز (پس از ورود اسلام اهالی سه شاهزاده نشین در شورش طبرستان متحد شدند، و این غار مامن ونداد هرمز، رهبر شورشیان، بود) محسوب می‌شده است.
در سمت راست این قلعه ۱۷ طبقه پلکان با قوس‌های گهواره‌ای وجود دارد و در انتها حفره تاریکی در سقف وجود دارد که این حفره بقایای ورودی با۶ اتاق شاه نشین یا بخشی از ارگ آن که خاندان سلطنتی در آنجا حضور داشتند و بالای آن دارای راهرویی با سکوسازی از جنس لاشه سنگ و ملات ساروج که به حالت معلق به وجود داشته است که از سمت شرق به غرب با ارابه تجهیزات را انتقال می‌دادند.
در بخش غربی مشابه همین ساختار را با معماری سالم‌تر هفت تخت از جنس چوب است. تمام این ساختار بر روی شیب قائم و حتی منفی بنا شد و این خود نشان از اوج هنر و استحکام و دسترسی ناممکن از این اثر را نشان می‌دهد که در میانه راه‌هایی آنها را به هم متصل می‌کرد.
طبیعت منحصر به فرد منطقه و زیبایی فوق‌العاده این غار هر بیننده‌ای را به شگفتی وا می‌دارد و اگر توجه‌ای اندک به این غار شود مکان دیدنی برای جذب توریست است.
اسپهبد خورشید بزرگترین طاق طبیعی جهان به شماره ۸۷۳۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است و جزو بی‌نظیرترین و منحصربه‌فردترین استحکامات نظامی کشور است. اهمیت تاریخی و طبیعی این میراث ملی به گونه‌ای است که همه ما می‌بایست در حفظ آن بکوشیم.
متأسفانه در نزدیکی این غار، لودرها و ماشین‌های سنگین در حال خاکبرداری و برداشت ناآگاهانه از معادن شن و ماسه و غیره هستند که این موضوع علاوه بر تاثیر مخرب بر زیبایی‌های بصری منطقه، آهسته و به آرامی به اکولوژی منطقه و غار اسپهبد خورشید آسیب می‌رساند و هم‌اکنون نیز این تجاوز به حریم و عرصه اثر توسط معادن فلوئورین روی سقف غار و دهانه طاق مشهود است و نمی‌توان این غار (دژ) را ثبت جهانی کرد.
از سال ۱۳۶۹ تاکنون معدن شن و ماسه به اسپهبد خورشید خسارت وارد کرد و مانع حضور گردشگر در این منطقه شد. این معدن موجب آلودگی رودخانه شده است و با توجه به اینکه آب رودخانه به تلار متصل شده و سپس به دریا می‌ریزد به آبزیان موجود در دریا نیز آسیب می‌رساند که به آسانی موجب کاهش صید و صیادی و همچنین با ایجاد گرد و غبار موجب آسیب‌های شدید زیست محیطی می‌شود.
خاک منطقه از نوع خاک سبک است اما اگر خاک‌های برداشت شده برگردانده شود باید به این نکته توجه کرد که هر خاکی مناسب این منطقه نیست چرا که بافت‌های خاک با هم متفاوت است و اگر خاکی که مناسب این منطقه نباشد را به آن اضافه کنیم ممکن است موجب فرسایش شود و یا گیاهان بومی آن منطقه در آن خاک رشد نکند.
این معادن را می‌توان به آسانی انتقال داد و با حفاظت از منابع طبیعی با صنعت گردشگری برای تعداد افراد بیشتری در مقایسه با معادن اشتغال‌زایی ایجاد کرد. از طرفی عرصه و حریم این اثر بی‌مانند جهانی، موجب وارد شدن آسیب‌های فراوانی مانند حفاری فراوان سوداگران عتیقه، انفجار و تیغه لودرهای معادن تا تیراندازی هر روز به دست سربازان آموزشی به اثر تاریخی شده است.
همچنین در سقف اثر و طاق آن، معدن فلورین وجود دارد که به شکل عمودی و پیشروی به سمت دهنه و سقف شاه نشین غار است و این چال‌ها با مواد منفجره، آنفو و دینامیت ایجاد شده و تخریب وحشتناک و ریزش ساختارهای معماری تکرار نشدنی اثر را به وجود آورده است.
کارشناسان یونسکو در هنگام مشاهده نگاره‌ها و پرونده اثر به این نکته اشاره کردند که این اثر با وجود تمامی شرایط طبیعی، تاریخی و گردشگری منحصر به فرد، با وجود چنین آفت‌هایی امکان سرمایه‌گذاری در آن وجود ندارد و این اثر گردشگری، فرهنگ و تاریخی منطقه در حال نابودی است.
نکات سفر به منطقه
معمولا سفر به این نقطه در فصول گرم سال بیشتر توصیه می‌شود. هرچند منطقه مذکور در چهار فصل سال نیز، زیبایی‌های چشمگیر فراوانی دارد. در هنگام سفر تلاش نمائید تا با کفش کوهپیمایی سبک با دوام و نیز لباس مناسب جهت طبیعتگردی همچون کاپشن بادگیر یا لباس گرم و کرم ضدآفتاب در محل حاضر شوید.
اگر تمایل به اقامت بیشتر در محل مذکور را دارید، حتما لباس مناسب و گرم به همراه داشته باشید. موقعیت قرارگیری غار در منطقه منجر شده تا گردشگران و طبیعتگردان دسترسی کمتری به مغازه‌ها داشته باشند.
لذا قمقمه‌ای از آب، یک وعده غذایی کامل و قابل حمل را با خود داشته باشید. طبیعت بسیار زیبای منطقه همراه با چشم‌اندازهای بی‌نظیرش، تصاویر هنرمندانه‌ای را می‌سازد. بنابراین از آوردن دوربین عکاسی برای ثبت تصاویر و لحظه‌ها غافل نشوید.
در حرکت به داخل غار محتاط باشید و بدون داشتن ملزومات و آشنایی با غارنوردی اقدام به پیشروی زیاد نکنید. در طول سفر حتما کیسه زباله به همراه داشته باشید و اگر زباله‌ای در مسیر دیدید نسبت به جمع‌آوری آن و پاکسازی منطقه اقدام کنید.
جاذبه‌های گردشگری نزدیک به غار اسپهبد خورشید
از دیگر جاذبه‌های گردشگری نزدیک به غار اسپهبد خورشید و منطقه سوادکوه می‌توان کاروانسرای گدوک و قلعه کنگلو را نام برد. در این سفر می‌توانید لذت پیاده‌روی در جنگل‌های سوادکوه را نیز تجربه کنید. علاوه بر این‌ها جنگل راش نیز در نزدیکی این منطقه قرار دارد که به شما توصیه می‌کنیم در صورت داشتن فرصت کافی حتما از این جنگل زیبا نیز بازدید کنید.
